आर्थिक विकासाची वैशिष्ट्ये – Arthik Vikasachi Vaishishte
Table of Contents
आर्थिक विकास ही एक व्यापक स्वरूपाची संकल्पना आहे. या संकल्पनेला आर्थिक, सामाजिक, राजकीय, सांस्कृतिक तसेच भौगोलिक पैलू आहेत. आर्थिक विकासाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- आय वाढ: आर्थिक विकासाची सर्वात महत्त्वाची वैशिष्ट्य म्हणजे आय वाढ. आय वाढ म्हणजे देशाच्या किंवा प्रदेशाच्या लोकसंख्येच्या प्रति व्यक्ती उत्पन्नात वाढ होणे. आय वाढीमुळे लोकांच्या जीवनमानात सुधारणा होते.
- उत्पादन वाढ: आर्थिक विकासाची आणखी एक महत्त्वाची वैशिष्ट्य म्हणजे उत्पादन वाढ. उत्पादन वाढ म्हणजे देशाच्या किंवा प्रदेशाच्या अर्थव्यवस्थेतील उत्पादनात वाढ होणे. उत्पादन वाढीमुळे देशाची किंवा प्रदेशाची आर्थिक क्षमता वाढते.
- तंत्रज्ञानाचा वापर: आर्थिक विकासात तंत्रज्ञानाचा वापर महत्त्वाचा आहे. तंत्रज्ञानाचा वापर करून उत्पादनक्षमता वाढवता येते आणि उत्पादन खर्च कमी करता येतो.
- संसाधनांचा कार्यक्षम वापर: आर्थिक विकासात संसाधनांचा कार्यक्षम वापर महत्त्वाचा आहे. संसाधनांचा कार्यक्षम वापर करून उत्पादन वाढवता येते आणि आर्थिक विकासाला चालना देता येते.
- सामाजिक न्याय: आर्थिक विकासात सामाजिक न्याय महत्त्वाचा आहे. आर्थिक विकासामुळे सर्व लोकांना समान संधी मिळाव्यात आणि त्यांच्या जीवनमानात सुधारणा व्हावी अशी अपेक्षा असते.
- पर्यावरणीय संवर्धन: आर्थिक विकासात पर्यावरणीय संवर्धन महत्त्वाचे आहे. आर्थिक विकासामुळे पर्यावरणावर होणारा परिणाम कमी करण्यासाठी प्रयत्न करावेत.
आर्थिक विकास ही एक सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. या प्रक्रियेत विविध घटकांच्या सहभागाची आवश्यकता असते. सरकार, उद्योग, शेती, व्यापार, शिक्षण, आरोग्य यासह सर्व क्षेत्रातील सहभागाने आर्थिक विकासाला चालना मिळू शकते.
आर्थिक विकासाचे निर्देशक
आर्थिक विकासाचे निर्देशक म्हणजे त्याद्वारे आर्थिक विकास मोजला जातो अशा साधनांची एक श्रेणी. आर्थिक विकासाचे काही सामान्य निर्देशक खालीलप्रमाणे आहेत:
- राष्ट्रीय उत्पन्न (GDP): राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे देशाच्या अर्थव्यवस्थेतील एक वर्षात निर्माण झालेल्या वस्तू आणि सेवांची बाजारभावाने मोजले जाणारी किंमत. राष्ट्रीय उत्पन्न वाढणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
- प्रति व्यक्ती उत्पन्न: प्रति व्यक्ती उत्पन्न म्हणजे देशाच्या लोकसंख्येच्या प्रति व्यक्ती उत्पन्न. प्रति व्यक्ती उत्पन्न वाढणे म्हणजे लोकांच्या जीवनमानात सुधारणा होणे असे मानले जाते.
- उत्पादकता: उत्पादकता म्हणजे एकत्रित उत्पादन / एकत्रित वापरलेले संसाधने. उत्पादकता वाढणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
- बेरोजगारी दर: बेरोजगारी दर म्हणजे काम शोधणाऱ्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात बेरोजगार लोकसंख्येचे प्रमाण. बेरोजगारी दर कमी होणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
- गरिबी दर: गरिबी दर म्हणजे गरिबी रेषेखालील लोकसंख्येचे प्रमाण. गरिबी दर कमी होणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
याव्यतिरिक्त, आर्थिक विकासाचे इतर काही निर्देशक म्हणजे:
- पुरवठा वाढ: पुरवठा वाढणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
- गरजांची पूर्तता: गरजा पूर्ण होणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
- सामाजिक न्याय: सामाजिक न्याय होणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
- पर्यावरणीय संवर्धन: पर्यावरणीय संवर्धन होणे म्हणजे आर्थिक विकास होणे असे मानले जाते.
आर्थिक वृद्धी आणि आर्थिक विकास फरक स्पष्ट करा
आर्थिक वृद्धी आणि आर्थिक विकास या दोन संकल्पना एकमेकांशी संबंधित आहेत, परंतु त्यात काही महत्त्वाचे फरक आहेत.
आर्थिक वृद्धी म्हणजे अर्थव्यवस्थेचे उत्पादनात वाढ होणे. आर्थिक वृद्धी मोजण्यासाठी राष्ट्रीय उत्पन्नाचा वापर केला जातो.
आर्थिक विकास म्हणजे आर्थिक वृद्धीसोबतच जीवनमानात सुधारणा होणे. आर्थिक विकास मोजण्यासाठी अनेक निर्देशक वापरले जातात, जसे की राष्ट्रीय उत्पन्न, प्रति व्यक्ती उत्पन्न, उत्पादकता, बेरोजगारी दर, गरिबी दर इत्यादी.
आर्थिक वृद्धी आणि आर्थिक विकास यांच्यातील फरक खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येईल:
| वैशिष्ट्य | आर्थिक वृद्धी | आर्थिक विकास |
|---|---|---|
| मोजण्याचे साधन | राष्ट्रीय उत्पन्न | राष्ट्रीय उत्पन्न, प्रति व्यक्ती उत्पन्न, उत्पादकता, बेरोजगारी दर, गरिबी दर इत्यादी |
| मुख्य उद्दिष्ट | उत्पादनात वाढ | उत्पादनात वाढ आणि जीवनमानात सुधारणा |
आर्थिक विकास दर म्हणजे काय
आर्थिक विकास दर म्हणजे एका वर्षात अर्थव्यवस्थेच्या उत्पादनात झालेल्या वाढीचे प्रमाण. आर्थिक विकास दर मोजण्यासाठी राष्ट्रीय उत्पन्नाचा वापर केला जातो.
आर्थिक विकास दराची गणना खालील सूत्राने केली जाते:
आर्थिक विकास दर = (वार्षिक राष्ट्रीय उत्पन्न वाढ / मागील वर्षीचे राष्ट्रीय उत्पन्न) * 100
उदाहरणार्थ, जर एका देशाचे राष्ट्रीय उत्पन्न 2022 मध्ये 100 अब्ज डॉलर असेल आणि 2023 मध्ये ते 110 अब्ज डॉलरवर पोहोचे, तर आर्थिक विकास दर खालीलप्रमाणे असेल:
आर्थिक विकास दर = (110 अब्ज डॉलर – 100 अब्ज डॉलर / 100 अब्ज डॉलर) * 100 = 10%
आर्थिक विकास दर ही एक महत्त्वाची आर्थिक संकल्पना आहे. आर्थिक विकास दर वाढल्याने अर्थव्यवस्थेची वाढ होते आणि लोकांच्या जीवनमानात सुधार.
पुढे वाचा:
- सत्यनारायण पूजा कधी करावी?
- सावित्रीबाई फुले यांनी पहिली शाळा कधी सुरू केली?
- गौतम बुद्धांचा जन्म कधी झाला?
- रोजगार हमी योजना कधी सुरू झाली?
- शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक कधी झाला?
- बंगालची फाळणी कधी झाली?
- शिक्षण दिन कधी असतो?
- चोर ओटी कधी भरतात?
- भारतीय संविधानाची वैशिष्ट्ये
- भारताच्या मैदानी प्रदेशाची वैशिष्ट्ये कोणती?
- अहवाल लेखनाची वैशिष्ट्ये
- आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये कोणती?
- आपल्या संस्कृतीची वैशिष्ट्ये