गणेश चतुर्थी माहिती मराठी | Ganesh Chaturthi Information In Marathi

गणेश चतुर्थी माहिती मराठी – Ganesh Chaturthi Information In Marathi

भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला श्रीगणरायाचे आगमन होते. त्यामुळे या चतुर्थीला ‘गणेशचतुर्थी’ म्हणतात.

गणपती हा मुळात आर्यांचा देव नव्हे. भारतातल्या मूळ रहिवाशांचा हा देव आहे. पुढे तो आर्यांनी आपल्या देवांमध्ये समाविष्ट केला आणि तो शंकर-पार्वतीचा मुलगा होता, अशा कथा तयार झाल्या.

गणेशपुराणात असे सांगितले आहे की, गणपती हा मुळात गणेश नसून गुणेश आहे. सत्व, रज आणि तम या तीन गुणांचा तो अधिपती आहे. गणपती ओंकारस्वरूप आहे. ज्ञानेश्वरीमध्ये गणपतीचे पाय म्हणजे अकार, त्याचे मोठे पोट म्हणजे ऊकार आणि मस्तक म्हणजे मकार असा त्याच्या स्वरूपाचा उलगडा केला आहे.

गणपतीची पूजा घरोघर वर्षभर होते. कोणत्याही कार्याची सुरुवात करताना प्रथम श्रीगजाननाची पूजा करतात. कारण तो विघ्नहर्ता आहे. महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील चतुर्थीस ‘विनायकी चतुर्थी’ म्हणतात. त्या दिवशी गणपतीची पूजा करून सबंध दिवस उपवास करतात. कृष्ण पक्षातील चतुर्थीस संकष्टी चतुर्थी म्हणतात.

त्या दिवशी गणपतीची पूजा करून चंद्रदर्शन झाले, की उपवास सोडतात. माघ महिन्यात गणेशजन्माचा उत्सव असतो. महाराष्ट्रात गणपतीची आठ पवित्र स्थाने आहेत. कोकणात पुळे येथे आणि कर्नाटकात इडगुंजी येथेही गणपतीची प्रसिद्ध स्थाने आहेत. तसेच भारताबाहेरही अनेक देशांत गणपतीची भक्ती होत असल्याचे पुरावे सापडले आहेत.

गणेशोत्सव हा महाराष्ट्राचा आवडता सण आहे. मुंबईत काम करणारी कोकणातली माणसे सुटी घेऊन गणेशचतुर्थी साजरी करायला गावी जातात. मुले गणपतीचे मखर, आरास अशी सारी तयारी चार दिवस आधीपासून सुरू करतात. पुरुष खरेदीच्या गडबडीत असतात. गणपतीच्या पूजेसाठी फुले, कमळे, केवडा, दुर्वा, शमी हे सारे साहित्य आवश्यक असते. बायकांना सोवळ्याने स्वयंपाक करायचा असतो. नैवेद्याला नारळ व गुळाचे सारण भरलेले उकडीचे मोदक करतात. सकाळी स्नान उरकून सारे गणपतीची मूर्ती आणायला निघतात. मूर्ती घरी आणल्यावर गणपतीची षोडशोपचारे पूजा, नैवेद्य व आरती होते.

गणेशचतुर्थी हा गजाननाच्या पराक्रमाचा स्मरणदिन आहे. अशी कथा आहे की, गणासुर नावाचा राक्षस फार त्रास देऊ लागला. तेव्हा घाबरलेले देव, मानव व प्राणी श्रीविष्णूला शरण गेले. श्रीविष्णूने शिव-पार्वतीचा मुलगा म्हणून गणपतीच्या रूपाने जन्म घेतला व गणासुराला भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला मारले. तेव्हापासून या दिवशी गणपतीची आराधना करण्याची पद्धत पडली. गणपतीची मातीची मूर्ती या दिवशी घरी आणतात व नंतर प्रत्येक घरच्या प्रथेप्रमाणे दीड, पाच, सात अगर दहा दिवस पूजा, आरती असे कार्यक्रम चालतात.

गणेशचतुर्थीला चंद्रदर्शन करत नाहीत. अशी कथा सांगतात की, गणपती उंदरावर बसून चालला असताना तोल जाऊन पडला. तेव्हा चंद्र त्याला हसला. गणपतीने रागावून त्याला शाप दिला की, ‘गणेशचतुर्थीला तुझे दर्शन घेईल त्याच्यावर चोरीचा आळ येईल.’ पण हे एक रूपक आहे असे मानतात. चंद्र ही मनाची देवता आहे. मन चंचल असते. चंद्राचे दर्शन न घेणे म्हणजे मनावर ताबा ठेवणे. तसेच उंदीर हे कालाचे प्रतीक आहे. उंदीर ज्याप्रमाणे वस्तू कुरतडतो त्याप्रमाणे काल हा सर्व सृष्टीचा नाश करत असतो. गणपतीने या कालाला जिंकून आपले वाहन बनवले. गणपतीला मोदक आवडतात. मोद म्हणजे आनंद. म्हणजेच गणपती सच्चिदानंद-स्वरूपी आहे.

गजानन या नावाच्या संदर्भातही एक कथा सांगितली जाते. पार्वतीने स्नानाला जाताना एक मुलाची मूर्ती तयार केली व आपल्या सामर्थ्याने त्या मुलाला सजीव केले. त्यास दारावर पहारा करण्यास बसवून ती स्नानाला गेली. त्या मुलाने शंकरांना आत येताना अडवले तेव्हा शंकराने रागाने त्याचे डोके उडवले. नंतर हा पार्वतीचा मुलगा आहे हे कळल्यावर त्याला हत्तीचे डोके लावून त्यांनी पुन्हा जिवंत केले, ही कथा सर्वांना माहीत आहेच. त्यामुळे पार्वतीच्या या मानसपुत्राला ‘गजानन’ असे नाव पडले.

घरगुती/धार्मिक स्वरूपात गणपती अनेक वर्षे पुजला जात होता; पण लोकमान्य टिळकांनी १८९३ साली गणेशोत्सवास सार्वजनिक रूप दिले. लोकांनी संघटित व्हावे आणि त्यांच्यांत जागृती व्हावी, त्यांचा देशाभिमान वाढावा अशी त्यामागची कल्पना होती.

समाजाला संघटित करण्यासाठी उत्सवाचा उपयोग करून घेण्यामागे त्यांचा आणखीही एक हेतू होता. इंग्रज राज्यकर्ते धार्मिक कार्यात हस्तक्षेप करत नसत. उत्सवाच्या मार्गाने समाजाचे संघटन करण्यास सुरुवात केली तर त्यात इंग्रजांची आडकाठी होणार नाही हे त्यांनी जाणले होते. आणि गणेश हे सर्व समाजाचे आवडते दैवत असल्यामुळे समाजही या निमित्ताने चटकन एकत्र येईल हे त्यांना माहीत होते.

लोकमान्यांचा हा अंदाज अगदी योग्य ठरला. थोड्याच कालावधीत सार्वजनिक गणेशोत्सवाने महाराष्ट्रात सर्वत्र मूळ धरले. उत्सवाच्या माध्यमातून मेळावे, व्याख्याने, प्रवचने अशा मार्गाने प्रबोधनालाही सुरुवात झाली.

पुढे स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर सार्वजनिक गणेशोत्सवाचे स्वरूप बदलत गेले व समाजप्रबोधनापेक्षा करमणूक, सजावट यांचे महत्त्व वाढत गेले. आता तर मिरवणुकीतील अपप्रवृत्ती, ध्वनिप्रदूषण अशा विविध कारणांनी उत्सवाकडे नव्याने पाहण्याची वेळ येऊन ठेपली आहे.

मात्र अजूनही लोकांच्या मनातील या उत्सवाचे स्थान मानाचे आहे. महाराष्ट्रच नव्हे तर गोव्यातही हा महत्त्वाचा उत्सव मानला जातो.

सार्वजनिक गणेशमूर्तींचे विसर्जन अनंतचतुर्दशीला होते. मुंबईला मोठे गणपती विसर्जनासाठी चौपाटीवर जातात. पुण्यात नदीवर जातात. इतर ठिकाणीही नदीवर अगर तळ्यांवर मिरवणुकीने गणेशमूर्तींचे विसर्जन होते.

दहा दिवस प्रेमाने आणि श्रद्धेने पूजलेल्या गणपतीला निरोप देताना सर्वांची मने भरून येतात आणि तोंडातून शब्द येतात,

गणपती बाप्पा मोरया ।
पुढल्या वर्षी लवकर या ॥

पुढे वाचा:

• बैल पोळा सणाची माहिती
• नारळी पौर्णिमा माहिती मराठी
• नागपंचमी माहिती मराठी
• गुरुपौर्णिमा विषयी माहिती मराठी
• आषाढी एकादशी माहिती
• वटपौर्णिमा संपूर्ण माहिती
• हनुमान जयंती माहिती
• गुढीपाडवा माहिती
• होळी सणाची माहिती
• दिवाळी सणाची माहिती
• रामनवमी माहिती मराठी

FAQ