खडक म्हणजे नैसर्गिकरित्या तयार झालेला कठीण पदार्थ. खडक हे मुख्यतः खनिजांच्या मिश्रणापासून बनलेले असतात. खडक म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर आणि त्याखाली आढळणाऱ्या नैसर्गिकरीत्या तयार झालेल्या खनिजांच्या मिश्रण. खडकाचे गुणधर्म हे त्यातील खनिजे व ही खनिजे एकत्र येण्याच्या प्रक्रियेवर अवलंबून असतात.
खडक म्हणजे काय? – Khadak Mhanje Kay
Table of Contents
खडकांचे तीन मुख्य प्रकार आहेत:
- अग्निजन्य खडक: हे खडक पृथ्वीच्या आतून बाहेर पडणाऱ्या द्रवरूप लावा किंवा शिलारस थंड होऊन तयार होतात. या खडकांमध्ये जीवाश्म आढळत नाहीत.
- गाळाचे खडक: हे खडक नदी, समुद्र, वारा यांसारख्या नैसर्गिक प्रक्रियांमुळे तयार होतात. या खडकांमध्ये जीवाश्म आढळतात.
- रूपांतरित खडक: हे खडक इतर खडकांच्या बदलामुळे तयार होतात. या बदलाला रूपांतरण म्हणतात.
खडकांचे अनेक उपयोग आहेत. खडक हा बांधकामाचा मुख्य साहित्य आहे. खडकापासून रस्ते, इमारती, पूल इत्यादी बांधले जातात. खडकापासून खडी, मुरूम, दगडी चुना इत्यादी बांधकाम साहित्य बनवले जाते. खडकापासून खनिजे देखील मिळवली जातात.
खडकांचे काही महत्त्वाचे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:
- बेसाल्ट: हा अग्निजन्य खडक आहे. हा खडक पृथ्वीच्या आतून बाहेर पडणाऱ्या लावा थंड होऊन तयार होतो. बेसाल्ट हा सर्वात सामान्य प्रकारचा खडक आहे.
- ग्रेनाइट: हा अग्निजन्य खडक आहे. हा खडक पृथ्वीच्या आतून बाहेर पडणाऱ्या शिलारस थंड होऊन तयार होतो. ग्रेनाइट हा एक मजबूत आणि टिकाऊ खडक आहे.
- चिकणमातीचे खडक: हा गाळाचे खडक आहे. हा खडक नदी, समुद्र, वारा यांसारख्या नैसर्गिक प्रक्रियांमुळे तयार होतो. चिखलापासून बनलेला खडक म्हणजे चिकणमातीचा खडक.
- चिनूक: हा गाळाचे खडक आहे. हा खडक नदी, समुद्र, वारा यांसारख्या नैसर्गिक प्रक्रियांमुळे तयार होतो. चिखलापासून बनलेला खडक म्हणजे चिनूक.
- क्वार्टझाईट: हा रूपांतरित खडक आहे. हा खडक इतर खडकांच्या बदलामुळे तयार होतो. क्वार्ट्जपासून बनलेला खडक म्हणजे क्वार्टझाईट.
खडकांचे काही महत्त्वाचे उपयोग खालीलप्रमाणे आहेत:
- बांधकाम साहित्य: खडक हे बांधकाम साहित्य म्हणून मोठ्या प्रमाणात वापरले जातात. ते घरे, इमारती, रस्ते, पूल इत्यादी बांधण्यासाठी वापरले जातात.
- औद्योगिक साहित्य: खडक हे औद्योगिक साहित्य म्हणूनही वापरले जातात. ते सिमेंट, काच, धातू, खते इत्यादी उत्पादनांसाठी वापरले जातात.
- अन्य उपयोग: खडक हे इतर अनेक प्रकारे उपयोगी पडतात. ते सौंदर्यप्रसाधने, औषधे, कलाकृती इत्यादींसाठी वापरले जातात.
गाळाचे खडक म्हणजे काय
गाळाचे खडक हे नदी, समुद्र किंवा वाऱ्याने वाहून आलेल्या गाळापासून तयार होतात. गाळ म्हणजे नदी, समुद्र किंवा वाऱ्याने वाहून आलेल्या खनिज कण, दगडाचे तुकडे, माती इत्यादींचा मिश्रण. गाळाचे खडक तीन प्रकारचे असतात:
- साधारण गाळाचे खडक: हे खडक नदी, समुद्र किंवा वाऱ्याने वाहून आलेल्या गाळापासून तयार होतात. या खडकांचे प्रमाण पृथ्वीच्या कवचात सर्वाधिक असते.
- कार्स्ट गाळाचे खडक: हे खडक पाण्याने विरघळणाऱ्या खडकांच्या गाळापासून तयार होतात. या खडकांत खडकांच्या कणांची रचना घट्ट असते.
- चट्टानी गाळाचे खडक: हे खडक खडकांच्या तुकड्यांपासून तयार होतात. या खडकांचा आकार मोठा असतो.
गाळाचे खडक हे बांधकाम साहित्य, औद्योगिक साहित्य आणि इतर अनेक प्रकारे उपयोगी पडतात.
अग्निजन्य खडक म्हणजे काय
अग्निजन्य खडक हे पृथ्वीच्या आतून बाहेर पडलेल्या लाव्हा किंवा शिलारस थंड होऊन तयार होतात. लाव्हा किंवा शिलारस हे पृथ्वीच्या आत असलेल्या पिघळलेल्या खडकाचे मिश्रण आहे. लाव्हा किंवा शिलारस पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर बाहेर पडतो तेव्हा तो थंड होऊ लागतो आणि घट्ट होतो. या घट्ट होण्याच्या प्रक्रियेत अग्निजन्य खडक तयार होतात.
अग्निजन्य खडक कसे तयार होतात
अग्निजन्य खडक तयार होण्याची प्रक्रिया दोन प्रकारची असते:
- अवरणात तयार होणारे अग्निजन्य खडक: हे खडक पृथ्वीच्या आत असलेल्या पिघळलेल्या खडकाचे मिश्रण थंड होऊन तयार होतात.
- उपर्युक्त तयार होणारे अग्निजन्य खडक: हे खडक ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून बाहेर पडणाऱ्या लाव्हा, राख, वायू आणि इतर पदार्थांपासून तयार होतात.
अग्निजन्य खडकांची नावे
अग्निजन्य खडकांची नावे त्यांच्या खनिजांच्या संरचनेवर आणि रंगावर आधारित असतात. काही सामान्य अग्निजन्य खडकांची नावे खालीलप्रमाणे आहेत:
- ग्रॅनाइट: हा एक सामान्य अग्निजन्य खडक आहे जो हलक्या रंगाचा असतो. ग्रॅनाइटमध्ये मुख्यतः सिलिकॉन डायऑक्साइड, अॅलुमिनियम ऑक्साइड आणि पोटॅशियम ऑक्साइड असते.
- बेसाल्ट: हा एक काळा अग्निजन्य खडक आहे जो मुख्यतः सिलिकॉन डायऑक्साइड, लोह ऑक्साइड आणि मॅग्नेशियम ऑक्साइड असतो.
- पॉमिस: हा एक हलका वजनाचा अग्निजन्य खडक आहे जो मुख्यतः सिलिकॉन डायऑक्साइड, ऑक्सिजन आणि पाणी असतो.
- टफ: हा एक खडकाचा प्रकार आहे जो मुख्यतः सिलिकॉन डायऑक्साइड, ऑक्सिजन आणि पाणी असतो.
ज्वालामुखी म्हणजे काय
ज्वालामुखी म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर असलेल्या भोकातून लाव्हा, राख, वायू आणि इतर पदार्थ बाहेर पडण्याची प्रक्रिया. ज्वालामुखी हे पृथ्वीच्या अंतर्गत ऊर्जेचे एक लक्षण आहे.
खडकांचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे केले जाते:
- उत्पत्तिनुसार:
- अग्निजन्य खडक
- गाळाचे खडक
- रूपांतरित खडक
- रचनानुसार:
- एकजिनसी खडक
- बहुजिनसी खडक
- पोतनुसार:
- कठीण खडक
- मऊ खडक
- रंगनुसार:
- काळा खडक
- लाल खडक
- पांढरा खडक
- पिवळा खडक
खडक हे आपल्या जगाचे एक महत्त्वाचे घटक आहेत. ते आपल्याला अनेक प्रकारे उपयुक्त ठरतात.
पुढे वाचा: