परिसंस्था म्हणजे काय? – Parisanstha Mhanje Kay
Table of Contents
परिसंस्था म्हणजे जीव आणि त्यांचे भौतिक वातावरण यांच्यातील एक जटिल परस्परसंबंध. परिसंस्थेतील जीव एकमेकांशी आणि त्यांच्या वातावरणातील अजैविक घटकांशी ऊर्जा आणि पदार्थांच्या प्रवाहाद्वारे जोडलेले असतात.
परिसंस्थांचे अनेक प्रकार आहेत, ज्यात जंगल, गवताळ प्रदेश, समुद्र, तलाव, नद्या इत्यादींचा समावेश होतो. प्रत्येक परिसंस्था त्याच्या स्वतःच्या विशिष्ट वैशिष्ट्यांसह असते, जसे की त्यातील जीव आणि अजैविक घटकांचे प्रकार, त्यातील ऊर्जा आणि पदार्थांचे प्रवाह, आणि त्याची स्थिरता.
परिसंस्थांचे महत्त्वाचे कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- ऊर्जा आणि पदार्थांचे चक्रण: परिसंस्था ऊर्जा आणि पदार्थांचे चक्रण करून पृथ्वीच्या पर्यावरणाला स्थिर ठेवण्यास मदत करतात.
- प्रदूषण कमी करणे: परिसंस्था प्रदूषण कमी करण्यास मदत करतात कारण ते प्रदूषक पदार्थांचे विघटन आणि पुनर्वापर करतात.
- सांस्कृतिक मूल्ये प्रदान करणे: परिसंस्था मानवी संस्कृतीसाठी महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक मूल्ये प्रदान करतात, जसे की वनस्पती आणि प्राणी, सौंदर्य, आणि मनोरंजन.
परिसंस्था मानवी क्रियाकलापांमुळे धोक्यात आल्या आहेत. जंगलतोड, प्रदूषण, आणि अतिशोषण यासारख्या मानवी क्रियाकलापांमुळे परिसंस्थांचे नुकसान होत आहे. परिसंस्थांचे संरक्षण करण्यासाठी, मानवी क्रियाकलापांवर नियंत्रण ठेवणे आणि परिसंस्थांचे पुनरुत्पादन करण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
परिसंस्थेचे घटक कोणते
परिसंस्थेचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
- जैविक घटक: परिसंस्थेतील जीव, जसे की वनस्पती, प्राणी, आणि सूक्ष्मजीव, हे जैविक घटक म्हणून ओळखले जातात.
- अजैविक घटक: परिसंस्थेतील अजैविक घटक, जसे की हवा, पाणी, माती, आणि ऊर्जा, हे अजैविक घटक म्हणून ओळखले जातात.
परिसंस्थेतील जैविक घटक एकमेकांशी आणि त्यांच्या वातावरणातील अजैविक घटकांशी अनेक प्रकारे संबंधित असतात. उदाहरणार्थ, वनस्पती सूर्यप्रकाशाच्या ऊर्जेचा वापर करून प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे अन्न तयार करतात. प्राणी वनस्पतींना खातात आणि अन्न साखळी तयार करतात. मातीतील सूक्ष्मजीव वनस्पतींचे अवशेष विघटित करतात आणि पुनर्वापर करतात.
परिसंस्था एक जटिल आणि सुसंवादी प्रणाली आहे. परिसंस्थेतील जीव आणि अजैविक घटक एकमेकांवर अवलंबून असतात आणि एकमेकांना समर्थन देतात.
परिसंस्था प्रकार
परिसंस्थांचे वर्गीकरण करण्याचे अनेक मार्ग आहेत. एक सामान्य वर्गीकरण पद्धत म्हणजे त्यांच्या स्थानावर आधारित वर्गीकरण. या पद्धतीनुसार, परिसंस्थांचे खालील प्रकार आहेत:
- जमिनीवरील परिसंस्था: जमिनीवरील परिसंस्थांना स्थलीय परिसंस्था म्हणतात. या परिसंस्थांमध्ये जंगल, गवताळ प्रदेश, वाळवंट, दलदल, आणि वनस्पतिमंडळ यांचा समावेश होतो.
- जलीय परिसंस्था: जलीय परिसंस्थांना जलीय परिसंस्था म्हणतात. या परिसंस्थांमध्ये समुद्र, तलाव, नद्या, आणि दलदल यांचा समावेश होतो.
इतर वर्गीकरण पद्धतींमध्ये खालील गोष्टींचा विचार केला जातो:
- पर्यावरणातील अजैविक घटक: या पद्धतीनुसार, परिसंस्थांचे हवामान, माती, आणि उंची यासारख्या अजैविक घटकांवर आधारित वर्गीकरण केले जाते.
- ऊर्जा प्रवाह: या पद्धतीनुसार, परिसंस्थांचे सौर परिसंस्था, रसायन-संश्लेषणात्मक परिसंस्था, आणि किरणोत्सर्गी परिसंस्था यासारख्या ऊर्जा प्रवाहावर आधारित वर्गीकरण केले जाते.
- अन्न साखळी: या पद्धतीनुसार, परिसंस्थांचे उत्पादक, प्राथमिक उपभोक्ता, दुय्यम उपभोक्ता, आणि उच्च-क्रम उपभोक्ता यासारख्या अन्न साखळीतील स्थानावर आधारित वर्गीकरण केले जाते.
परिसंस्थांचे वर्गीकरण करणे उपयुक्त आहे कारण ते परिसंस्थेचे वैशिष्ट्ये आणि कार्ये समजून घेण्यास मदत करते.
येथे काही विशिष्ट परिसंस्थांचे उदाहरण आहेत:
- जंगल: जंगल ही एक स्थलीय परिसंस्था आहे जी झाडे, झुडपे, आणि इतर वनस्पतींनी बनलेली असते. जंगलांमध्ये विविध प्रकारचे प्राणी देखील आढळतात.
- गवताळ प्रदेश: गवताळ प्रदेश ही एक स्थलीय परिसंस्था आहे जी गवताने झाकलेली असते. गवताळ प्रदेशांमध्ये विविध प्रकारचे प्राणी आढळतात, ज्यात गाई, घोडे, आणि म्हशी यांचा समावेश होतो.
- समुद्र: समुद्र ही एक जलीय परिसंस्था आहे जी पाण्याने भरलेली असते. समुद्रात विविध प्रकारचे प्राणी आणि वनस्पती आढळतात, ज्यात मासे, सील, आणि समुद्री काळवीट यांचा समावेश होतो.
- तलाव: तलाव ही एक जलीय परिसंस्था आहे जी माती आणि खडकांनी वेढलेली असते. तलावांमध्ये विविध प्रकारचे प्राणी आणि वनस्पती आढळतात, ज्यात मासे, कासव, आणि जलकुंभी यांचा समावेश होतो.
परिसंस्था आपल्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहेत कारण ते अनेक प्रकारे आपल्याला मदत करतात. उदाहरणार्थ, परिसंस्था आपल्याला अन्न, पाणी, आणि औषधे प्रदान करतात. ते हवामान नियंत्रित करण्यास आणि प्रदूषण कमी करण्यास देखील मदत करतात.
वन परिसंस्था म्हणजे काय
वन परिसंस्था ही एक स्थलीय परिसंस्था आहे जी झाडे, झुडपे, आणि इतर वनस्पतींनी बनलेली असते. वनांमध्ये विविध प्रकारचे प्राणी देखील आढळतात.
वन परिसंस्थांचे अनेक प्रकार आहेत. उष्णकटिबंधीय वर्षावन, हिल वने, आणि पर्णपाती वने ही वन परिसंस्थेची काही उदाहरणे आहेत.
वन परिसंस्थांचे महत्त्वाचे कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- अन्न प्रदान करणे: वन प्राणी आणि वनस्पतींसाठी अन्न प्रदान करतात.
- ऑक्सिजन प्रदान करणे: वन वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे ऑक्सिजन निर्माण करतात.
- कार्बन डाय ऑक्साईड शोषणे: वन वनस्पती कार्बन डाय ऑक्साईड शोषतात आणि ऑक्सिजन सोडतात.
- हवामान नियंत्रित करणे: वन हवामान नियंत्रित करण्यास मदत करतात.
- प्रदूषण कमी करणे: वन प्रदूषण कमी करण्यास मदत करतात.
जैविक घटक म्हणजे काय
जैविक घटक म्हणजे परिसंस्थेतील जीव, जसे की वनस्पती, प्राणी, आणि सूक्ष्मजीव. जैविक घटक परिसंस्थेतील ऊर्जा आणि पदार्थांच्या प्रवाहासाठी जबाबदार असतात.
जैविक घटक दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागले जाऊ शकतात:
- उत्पादक: उत्पादक म्हणजे असे जैविक घटक जे प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे अन्न तयार करतात. वनस्पती हे उत्पादक आहेत.
- उपभोक्ता: उपभोक्ता म्हणजे असे जैविक घटक जे उत्पादकांवर अवलंबून असतात. प्राणी हे उपभोक्ता आहेत.
उपभोक्ता दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागले जाऊ शकतात:
- प्राथमिक उपभोक्ता: प्राथमिक उपभोक्ता म्हणजे असे उपभोक्ता जे उत्पादकांवर थेट अवलंबून असतात. गवत खाणारे प्राणी हे प्राथमिक उपभोक्ता आहेत.
- दुय्यम उपभोक्ता: दुय्यम उपभोक्ता म्हणजे असे उपभोक्ता जे प्राथमिक उपभोक्त्यांवर अवलंबून असतात. मांसाहारी प्राणी हे दुय्यम उपभोक्ता आहेत.
परिसंस्थेची रचना स्पष्ट करा
परिसंस्था ही एक जटिल प्रणाली आहे जी जैविक आणि अजैविक घटकांपासून बनलेली असते. परिसंस्थेची रचना खालीलप्रमाणे आहे:
- जैविक घटक: जैविक घटक म्हणजे परिसंस्थेतील जीव, जसे की वनस्पती, प्राणी, आणि सूक्ष्मजीव. जैविक घटक परिसंस्थेतील ऊर्जा आणि पदार्थांच्या प्रवाहासाठी जबाबदार असतात.
- अजैविक घटक: अजैविक घटक म्हणजे परिसंस्थेतील भौतिक घटक, जसे की हवा, पाणी, माती, आणि उष्णता. अजैविक घटक जैविक घटकांच्या वाढीसाठी आणि विकासासाठी आवश्यक असतात.
परिसंस्थेतील जैविक आणि अजैविक घटक एकमेकांशी परस्परसंबंधित असतात. उदाहरणार्थ, वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे ऑक्सिजन निर्माण करतात, जी प्राण्यांसाठी आवश्यक असते. प्राणी वनस्पतींना खातात, ज्यामुळे वनस्पतींची वाढ होते.
परिसंस्थेची स्थिरता जैविक आणि अजैविक घटकांमधील परस्परसंबंधावर अवलंबून असते.
जैविक घटक कोणते
परिसंस्थेतील जीव, जसे की वनस्पती, प्राणी, आणि सूक्ष्मजीव, हे जैविक घटक म्हणून ओळखले जातात. जैविक घटक परिसंस्थेतील ऊर्जा आणि पदार्थांच्या प्रवाहासाठी जबाबदार असतात.
जैविक घटक दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागले जाऊ शकतात:
- उत्पादक: उत्पादक म्हणजे असे जैविक घटक जे प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे अन्न तयार करतात. वनस्पती हे उत्पादक आहेत.
- उपभोक्ता: उपभोक्ता म्हणजे असे जैविक घटक जे उत्पादकांवर अवलंबून असतात. प्राणी हे उपभोक्ता आहेत.
उपभोक्ता दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागले जाऊ शकतात:
- प्राथमिक उपभोक्ता: प्राथमिक उपभोक्ता म्हणजे असे उपभोक्ता जे उत्पादकांवर थेट अवलंबून असतात. गवत खाणारे प्राणी हे प्राथमिक उपभोक्ता आहेत.
- दुय्यम उपभोक्ता: दुय्यम उपभोक्ता म्हणजे असे उपभोक्ता जे प्राथमिक उपभोक्त्यांवर अवलंबून असतात. मांसाहारी प्राणी हे दुय्यम उपभोक्ता आहेत.
परिसंस्थेतील ऊर्जा प्रवाह स्पष्ट करा
परिसंस्थेतील ऊर्जा प्रवाह हा एक चक्राकार प्रवाह आहे. सूर्यप्रकाश हे परिसंस्थेतील ऊर्जेचे प्राथमिक स्त्रोत आहे. वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे सूर्यप्रकाशाच्या ऊर्जेचा वापर करून अन्न तयार करतात. प्राणी वनस्पतींना खातात, ज्यामुळे ऊर्जा प्राण्यांमध्ये जाते. प्राणी दुसऱ्या प्राण्यांना खातात, ज्यामुळे ऊर्जा उच्च-क्रम उपभोक्त्यांमध्ये जाते.
परिसंस्थेतील ऊर्जा प्रवाह हा एक अत्यंत कार्यक्षम प्रवाह आहे. केवळ सुमारे 10% ऊर्जा खालच्या स्तरावरील उपभोक्त्यांकडून वरच्या स्तरावरील उपभोक्त्यांमध्ये जाते. उर्वरित ऊर्जा उष्णतेच्या स्वरूपात बाहेर पडते.
परिसंस्थेचे कार्य
परिसंस्था अनेक महत्त्वपूर्ण कार्ये करतात. परिसंस्थांचे काही कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- अन्न प्रदान करणे: परिसंस्था प्राणी आणि वनस्पतींसाठी अन्न प्रदान करतात.
- ऑक्सिजन प्रदान करणे: परिसंस्था वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे ऑक्सिजन निर्माण करतात.
- कार्बन डाय ऑक्साईड शोषणे: परिसंस्था वनस्पती कार्बन डाय ऑक्साईड शोषतात आणि ऑक्सिजन सोडतात.
- हवामान नियंत्रित करणे: परिसंस्था हवामान नियंत्रित करण्यास मदत करतात.
- प्रदूषण कमी करणे: परिसंस्था प्रदूषण कमी करण्यास मदत करतात.
परिसंस्था मानवी जीवनासाठी महत्त्वपूर्ण आहेत. परिसंस्था आपल्याला अन्न, पाणी, आणि औषधे प्रदान करतात. ते हवामान नियंत्रित करण्यास आणि प्रदूषण कमी करण्यास देखील मदत करतात.
पुढे वाचा: