आरक्षण म्हणजे काय? – Aarakshan Mhanje Kay
Table of Contents
आरक्षण म्हणजे एखाद्या विशिष्ट गटातील लोकांना एखाद्या संधी किंवा संपत्तीमधील वाटा राखून ठेवण्याची पद्धत. आरक्षणाचे अनेक प्रकार आहेत, परंतु ते सर्वसाधारणपणे सामाजिक, आर्थिक किंवा राजकीयदृष्ट्या मागासलेल्या गटांना मदत करण्यासाठी वापरले जातात.
भारतात, आरक्षणाची पद्धत प्राचीन काळापासून वापरली जात आहे. हिंदू धर्मात, चार वर्णांमध्ये विभागलेल्या समाजात, शूद्रांना राजकीय आणि धार्मिक अधिकारांपासून वंचित ठेवले गेले होते. तथापि, त्यांना काही संधी दिल्या गेल्या, जसे की त्यांना कर भरण्याची आवश्यकता नव्हती आणि त्यांना सैन्यात प्रवेश करण्याची परवानगी होती.
ब्रिटिश राजवटीत, आरक्षणाची पद्धत अधिक व्यापकपणे वापरली जाऊ लागली. १८९२ मध्ये, ब्रिटिशांनी इंडियन सिव्हिल सर्व्हिसमध्ये आरक्षणाची योजना लागू केली. या योजनेनुसार, २५% जागा अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींच्या उमेदवारांसाठी राखीव ठेवण्यात आल्या होत्या.
स्वतंत्र भारतात, आरक्षणाची पद्धत अधिकाधिक महत्त्वाची बनली आहे. भारतीय संविधानात, अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, मागासवर्ग आणि इतर मागास वर्ग (ओबीसी) यांना राजकीय, शैक्षणिक आणि रोजगाराच्या संधींमध्ये आरक्षण दिले आहे.
आरक्षणाचे समर्थक असा युक्तिवाद करतात की ते सामाजिक न्यायाचे सुनिश्चित करण्यास मदत करते. ते असा युक्तिवाद करतात की मागासलेल्या गटांना आरक्षणामुळे शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधींमध्ये प्रवेश मिळतो, ज्यामुळे त्यांचा सामाजिक आणि आर्थिक विकास होतो.
आरक्षणाचे विरोधक असा युक्तिवाद करतात की ते भेदभावाला प्रोत्साहन देते. ते असा युक्तिवाद करतात की आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना इतर गटातील लोकांपेक्षा अधिक विशेषाधिकार मिळतात, ज्यामुळे ते अप्रभावी होतात.
आरक्षण हा एक जटिल विषय आहे ज्यावर अनेक वर्षांपासून वादविवाद सुरू आहे. आरक्षणाच्या फायद्यांवर आणि तोट्यांवर अनेक भिन्न दृष्टिकोन आहेत.
आरक्षण टक्केवारी तक्ता
भारतातील आरक्षण टक्केवारी तक्ता
| गट | आरक्षण टक्केवारी |
|---|---|
| अनुसूचित जाती (SC) | 15% |
| अनुसूचित जमाती (ST) | 7% |
| इतर मागासवर्ग (OBC) | 27% |
| आर्थिकदृष्ट्या मागास वर्ग (EWS) | 10% |
उदाहरणार्थ,
- शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींच्या विद्यार्थ्यांसाठी 15% आणि 7% जागा राखीव ठेवल्या जातात.
- सरकारी नोकऱ्यांमध्ये, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींच्या उमेदवारांसाठी 15% आणि 7% जागा राखीव ठेवल्या जातात.
- लोकसभा आणि राज्य विधानसभेच्या जागांसाठी, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींसाठी क्रमशः 79 आणि 47 जागा राखीव ठेवल्या जातात.
आरक्षणाची मर्यादा
आरक्षणाची एक मर्यादा म्हणजे ती केवळ संधी प्रदान करते, यश नाही. आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधींमध्ये प्रवेश मिळतो, परंतु त्यांचे यश त्यांचे स्वतःचे प्रयत्नांवर अवलंबून असते.
आरक्षणाची आणखी एक मर्यादा म्हणजे ती भेदभावाला प्रोत्साहन देऊ शकते. आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना इतर गटातील लोकांपेक्षा अधिक विशेषाधिकार मिळतात, ज्यामुळे ते इतर गटातील लोकांपासून वेगळे होऊ शकतात.
आरक्षणाचा फायदा
आरक्षणाचा फायदा असा की तो सामाजिक न्यायाचे सुनिश्चित करण्यास मदत करतो. आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधींमध्ये प्रवेश मिळतो, ज्यामुळे त्यांचा सामाजिक आणि आर्थिक विकास होतो.
आरक्षणाचा आणखी एक फायदा असा की तो लोकशाहीला मजबूत करण्यास मदत करतो. आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना राजकीय प्रतिनिधित्व मिळते, ज्यामुळे ते त्यांच्या हक्कांचे रक्षण करू शकतात.
ओबीसी आरक्षण
ओबीसी म्हणजे इतर मागास वर्ग. या वर्गात दलित, आदिवासी, इतर मागास वर्ग आणि अल्पसंख्याक यांचा समावेश होतो. भारतातील आरक्षण कायद्यानुसार, ओबीसींना सरकारी नोकऱ्यांमध्ये २७% आरक्षण दिले जाते. तसेच, शिक्षणातही त्यांना २७% आरक्षण दिले जाते.
मराठा आरक्षण किती आहे
मराठा समाज हा महाराष्ट्रातील एक मोठा समाज आहे. मराठा समाजाला आरक्षण देण्याची मागणी गेल्या अनेक वर्षांपासून होत आहे. २०१८ मध्ये, महाराष्ट्र सरकारने मराठा समाजाला सामाजिक आणि शैक्षणिक मागास प्रवर्ग (एसईबीसी) म्हणून घोषित केले. या घोषणेनुसार, मराठा समाजाला सरकारी नोकऱ्यांमध्ये १३% आरक्षण आणि शिक्षणात १२% आरक्षण देण्याची घोषणा करण्यात आली.
मराठा आरक्षण माहिती
मराठा आरक्षणाची माहिती खालीलप्रमाणे आहे:
- आरक्षणाचा प्रकार: सामाजिक आणि शैक्षणिक मागास प्रवर्ग (एसईबीसी)
- आरक्षणाची रक्कम:
- सरकारी नोकऱ्या: १३%
- शिक्षण: १२%
- आरक्षणाची लागू होण्याची तारीख: १ ऑक्टोबर २०१८
मराठा आरक्षणाचा निर्णय रद्द
मराठा आरक्षणाच्या निर्णयाला सर्वोच्च न्यायालयाने २०२१ मध्ये रद्दबातल ठरवले. न्यायालयाने म्हटले की, मराठा समाजाला आरक्षण देण्यासाठी सरकारने कोणताही निकष आखला नाही. तसेच, आरक्षणाची कमाल मर्यादा ५०% आहे, त्यापेक्षा अधिक आरक्षण देऊ शकत नाही.
मराठा आरक्षणाची पुढची दिशा
मराठा आरक्षणाच्या निर्णयाला रद्दबातल ठरवल्यानंतर, मराठा समाजातून पुन्हा एकदा आरक्षण देण्याची मागणी होत आहे. महाराष्ट्र सरकारने या मागणीवर विचार करण्यासाठी एक समिती स्थापन केली आहे. समितीचा अहवाल येताच, सरकार आरक्षणाच्या प्रश्नावर निर्णय घेईल.
भारतात आरक्षणाचे किती प्रकार आहेत?
भारतात आरक्षणाचे मुख्य तीन प्रकार आहेत:
- जातीचे आरक्षण: हा आरक्षणाचा सर्वात जुना आणि सर्वात वादग्रस्त प्रकार आहे. या प्रकारात, अनुसूचित जाती (SC) आणि अनुसूचित जमाती (ST) यांना सरकारी नोकऱ्यांमध्ये, शिक्षणात आणि राजकारणात आरक्षण दिले जाते.
- आर्थिकदृष्ट्या मागास वर्ग (EWS) आरक्षण: हा आरक्षणाचा नवीन प्रकार आहे. या प्रकारात, आर्थिकदृष्ट्या मागास कुटुंबातील उमेदवारांना सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 10% आरक्षण दिले जाते.
- इतर मागास वर्ग (OBC) आरक्षण: या प्रकारात, इतर मागास वर्गातील उमेदवारांना सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 27% आरक्षण दिले जाते.
याव्यतिरिक्त, काही राज्यांमध्ये इतर प्रकारचे आरक्षण देखील दिले जाते, जसे की:
- मराठा आरक्षण: महाराष्ट्र सरकारने 2018 मध्ये मराठा समाजाला 13% आरक्षण दिले होते, परंतु सर्वोच्च न्यायालयाने 2021 मध्ये हे आरक्षण रद्द केले.
- झारखंडी आरक्षण: झारखंड सरकारने 2016 मध्ये झारखंडी समाजाला 10% आरक्षण दिले आहे.
आरक्षण का आवश्यक आहे?
आरक्षणाची आवश्यकता खालील कारणांमुळे आहे:
- सामाजिक न्याय: आरक्षण हे सामाजिक न्याय सुनिश्चित करण्यास मदत करते. आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधींमध्ये प्रवेश मिळतो, ज्यामुळे त्यांचा सामाजिक आणि आर्थिक विकास होतो.
- राजकीय प्रतिनिधित्व: आरक्षण हे लोकशाहीला मजबूत करण्यास मदत करते. आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना राजकीय प्रतिनिधित्व मिळते, ज्यामुळे ते त्यांच्या हक्कांचे रक्षण करू शकतात.
- सामाजिक परिवर्तन: आरक्षण हे सामाजिक परिवर्तन घडवून आणण्यास मदत करते. आरक्षणामुळे मागासलेल्या गटातील लोकांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी मिळल्याने, ते समाजात पुढे येतात आणि सामाजिक परिवर्तन घडवून आणतात.
भारतात जातीचे आरक्षण म्हणजे काय?
भारतात जातीचे आरक्षण हे अनुसूचित जाती (SC) आणि अनुसूचित जमाती (ST) यांना दिले जाते. अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती हे भारतातील दोन प्रमुख मागास गट आहेत. अनुसूचित जातींना दलित देखील म्हणतात.
जातीचे आरक्षण खालील क्षेत्रांमध्ये दिले जाते:
- सरकारी नोकऱ्या: अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींना सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 15% आणि 7% आरक्षण दिले जाते.
- शिक्षण: अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींना शिक्षणात 15% आणि 7% आरक्षण दिले जाते.
- राजकारण: अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींना लोकसभा आणि राज्य विधानसभेच्या जागांसाठी क्रमशः 79 आणि 47 जागा आरक्षित ठेवल्या जातात.
जातीचे आरक्षण हे भारतातील एक वादग्रस्त विषय आहे. आरक्षणाचे समर्थक असा युक्तिवाद करतात की ते सामाजिक न्याय सुनिश्चित करण्यास मदत करते. ते असा युक्तिवाद करतात की अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींना जातीव्यवस्थेमुळे अनेक वर्षांपासून वंचित ठेवण्यात आले आहे आणि आरक्षणामुळे त्यांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधींमध्ये प्रवेश मिळतो, ज्यामुळे त्यांचा सामाजिक आणि आर्थिक विकास होतो.
आरक्षणाचे विरोधक असा युक्तिवाद करतात की ते भेदभावाला प्रोत्साहन देते. ते असा युक्तिवाद करतात की आरक्षणामुळे अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींना इतर गटातील लोकांपेक्षा अधिक विशेषाधिकार मिळतात, ज्यामुळे ते अप्रभावी होतात.
मराठा ही जात आहे का?
होय, मराठा ही एक जात आहे. मराठा हे महाराष्ट्रातील एक प्रमुख क्षत्रिय जाती आहे. मराठा समाजाचे मूळ सातवाहन, वाकाटक, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव, निकुंभ, सेंद्रक, कदंब, मौर्य, शिलाहार या प्राचीन राजवंशांमध्ये आहे.
EWS चे किती प्रकार आहेत?
EWS चे दोन प्रकार आहेत:
- EWS-A: या प्रकारात, अशा कुटुंबांना समाविष्ट केले जाते ज्यांची वार्षिक उत्पन्न 8 लाख रुपयांपेक्षा कमी आहे.
- EWS-B: या प्रकारात, अशा कुटुंबांना समाविष्ट केले जाते ज्यांची वार्षिक उत्पन्न 6 लाख रुपयांपेक्षा कमी आहे.
मराठा कोणाला म्हणतात?
मराठा हे महाराष्ट्रातील एक प्रमुख क्षत्रिय जाती आहे. मराठा समाजाचे मूळ सातवाहन, वाकाटक, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव, निकुंभ, सेंद्रक, कदंब, मौर्य, शिलाहार या प्राचीन राजवंशांमध्ये आहे.
मराठा कोण आहे?
मराठा हा एक शब्द आहे जो महाराष्ट्रातील क्षत्रिय लोकांना संदर्भित करण्यासाठी वापरला जातो. मराठा समाज हा महाराष्ट्रातील एक मोठा आणि प्रभावशाली समाज आहे. मराठा समाजाने महाराष्ट्राच्या इतिहासात आणि संस्कृतीत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे.
96 कुळी मराठा म्हणजे काय?
96 कुळी मराठा हे महाराष्ट्रातील क्षत्रिय मराठा समाजातील एक उपसमूह आहे. या उपसमूहामध्ये 96 कुळांचा समावेश होतो. 96 कुळी मराठा हे महाराष्ट्रातील एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक आणि राजकीय गट आहे.
पुढे वाचा: