आतापर्यंतचे भारतरत्न पुरस्कार मिळालेल्या व्यक्ती

Bharat Ratna Award Winners List in Marathi : भारतरत्न पुरस्कार म्हणजे देशातील एक सर्वोच्च पुरस्कार आहे. एक प्रमाणपत्र व एक ताम्रपट असे भारतरत्न पुरस्काराचे स्वरूप आहे. या पुरस्काराची सुरुवात 1954 ला झाली. पुरस्कार प्राप्त व्यक्तीस रोख रक्कम दिली जात नाही. 2021 चा भारतरत्न कोणालाही जाहीर झाला नाही.

आतापर्यंतचे भारतरत्न पुरस्कार मिळालेल्या व्यक्ती – Bharat Ratna Award Winners List in Marathi

Table of Contents

भारतरत्न पुरस्काराचा आकार

भारतरत्न पुरस्कार म्हणून देण्यात येणारे ताम्रपट पिंपळाच्या पानाच्या आकाराचे तांबे वापरून बनविण्यात आलेले असते. ते 59 मि.मी. लांब आणि 48 मि.मी. रुंद, 3 मि.मी. जाडीचे असते. ताम्रपटाच्या दर्शनी बाजूवर मध्यभागी एक सूर्याचे प्लॅटिनम धातूपासून तयार केलेले चित्र असते. या ताम्रपटाची संपूर्ण किनारही प्लॅटिनमची असते. सूर्याच्या चिन्हासह त्या ठिकाणी “भारतरत्न” असे लिहिलेले असते. त्याच्या पाठीमागील बाजूस अशोक स्तंभ आहे व त्याला लागूनच ‘सत्यमेव जयते’ असा संदेश लिहिलेला आहे. हे ताम्रपट सहजपणे गळ्यात अडकवता यावे, यासाठी त्याला पांढऱ्या रंगाची रिबन जोडलेली असते.

भारतरत्न पुरस्कार नियमात बदल

2011 पर्यंत हा पुरस्कार फक्त कला, साहित्य, विज्ञान आणि समाजसेवा या क्षेत्रांत कामगिरी बजावणाऱ्यांना दिला जात होता; पण डिसेंबर 2011 मध्ये हा पुरस्कार प्रदान करण्यासाठीच्या नियमांमध्ये दुरुस्ती करण्यात आली. आता हा पुरस्कार कोणत्याही विशिष्ट क्षेत्रातील कामगिरीसाठी मर्यादित राहिलेला नाही. कोणत्याही क्षेत्रात अतुलनीय कामगिरी करणाऱ्यांना कोणत्याही भेदभावाशिवाय त्या व्यक्तीला हा पुरस्कार दिला जाऊ शकतो. .

वर्ष	भारतरत्न पुरस्कार प्राप्त व्यक्ती	सारांश
1954	सी. राजगोपालाचारी	चक्रवर्ती राजगोपालाचारी हे भारतीय राजकीय पक्षाचे संस्थापक होते. ते स्वतंत्र भारताचे दुसरे भारतीय गव्हर्नर जनरल होते.
	डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन	सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्म ५ सप्टेंबर १९६२ रोजी झाला, त्यांचा जन्म संपूर्ण भारतात शिक्षक दिन म्हणून साजरा केला जातो. ते भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती होते.
	डॉ. सी. व्ही. रमण	सी.व्ही रमण यांना भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक मिळाले.
1955	डॉ. भगवानदास	भगवान दास जी यांनी मदन मोहन मालवीय यांच्यासोबत बनारस हिंदू विद्यापीठाची स्थापना केली.
	डॉ. एम. विश्वेश्वरय्या	एम विश्वेश्वरय्या यांचा जन्म १५ सप्टेंबर रोजी झाला. त्यांच्या स्मरणार्थ 15 सप्टेंबर रोजी भारतात अभियांत्रिकी दिन साजरा केला जातो.
	पं. जवाहरलाल नेहरू	पंडित जवाहरलाल नेहरू हे भारताचे पहिले पंतप्रधान आहेत. ते सर्वाधिक काळ (1947-64) पंतप्रधान होते.
1957	पं. गोविंद वल्लभपंत	गोविंद वल्लभ पंत हे उत्तर प्रदेशचे पहिले मुख्यमंत्री होते. तसेच, 1955-61 पर्यंत त्यांनी केंद्रीय गृहमंत्री म्हणून काम केले.
1958	महर्षी धोंडो केशव कर्वे	धोंडो केशव कर्वे यांनी हिंदू विधवा गृह (1896) आणि विधवा विवाह संघ (1883) ची स्थापना केली. विधवा पुनर्विवाह, समाजसुधारक, स्त्री शिक्षण इत्यादी कार्यात त्यांनी योगदान दिले.
1961	राजर्षी पुरुषोत्तमदास टंडन	पुरुषोत्तमदास टंडन यांनी संयुक्त प्रांत विधानसभेचे अध्यक्ष म्हणून काम केले (1937-50).
	डॉ. बिधनचंद्र रॉय	बिधान चंद्र रॉय हे पश्चिम बंगालचे दुसरे मुख्यमंत्री आहेत. त्यांचा जन्म 1 जुलै रोजी झाला. त्यांच्या स्मरणार्थ या दिवशी राष्ट्रीय डॉक्टर दिन साजरा केला जातो.
1962	डॉ. राजेंद्र प्रसाद	डॉ. राजेंद्र प्रसाद हे भारताचे पहिले राष्ट्रपती (1950-62) आहेत. त्यांनी असहकार आंदोलनात महात्मा गांधींना पाठिंबा दिला होता.
1963	डॉ. झाकिर हुसेन	झाकीर हुसेन हे भारताचे दुसरे उपराष्ट्रपती (1962-67) आणि भारताचे तिसरे राष्ट्रपती (1967-69) होते.
	डॉ. पांडुरंग वामन काणे	संस्कृत भाषेला तिची ओळख मिळवून देण्यात पांडुरंग वामन काणे यांचे योगदान महत्त्वाचे मानले जाते.
1966	लालबहादूर शास्त्री	लाल बहादूर शास्त्री हे भारताचे दुसरे पंतप्रधान होते. त्यांनी ‘जय जवान जय किसान’चा नारा दिला.
1971	श्रीमती इंदिरा गांधी	इंदिरा गांधी या भारताच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान होत्या. त्यांना ‘आयर्न लेडी ऑफ इंडिया’ म्हणून ओळखले जाते.
1975	व्ही. व्ही. गिरी	व्ही. व्ही. गिरी हे ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेसचे पहिले अध्यक्ष होते. भारताचे चौथे राष्ट्रपती म्हणून त्यांची निवड झाली.
1976	के. कामराज	के. कामराज 1954-63 पर्यंत तामिळनाडूचे मुख्यमंत्री होते.
1980	मदर तेरेसा	मदर तेरेसा यांना 1980 मध्ये शांततेचा नोबेल पुरस्कार मिळाला होता. गरीब लोकांना मदत करण्यासाठी त्यांनी मिशनरीज ऑफ चॅरिटीची स्थापना केली.
1983	विनोबा भावे	विनोबा भावे यांना आचार्य (“शिक्षक”) ही पदवी बहाल करण्यात आली आहे. ते स्वातंत्र्यसैनिक आणि समाजसुधारक होते.
1987	खान अब्दुल गफार खान	1920 मध्ये ते खिलाफत चळवळीत सामील झाले. यासह ते खुदाई खिदमतगार (“रेड शर्ट चळवळ”) चे संस्थापक होते.
1988	एम.जी. रामचंद्रन	एम जी रामचंद्रन हे 1977-80, 1980-84 आणि 1985-87 पर्यंत तामिळनाडूचे मुख्यमंत्री होते.
1990	डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर	बाबासाहेब आंबेडकर पहिले कायदा मंत्री म्हणून त्यांची ओळख आहे. दलित आणि मागासवर्गीयांमधील सामाजिक भेदभाव कमी करण्यासाठी त्यांनी अनेक चळवळी सुरू केल्या.
	डॉ. नेल्सन मंडेला	त्यांना 1993 मध्ये नोबेल पारितोषिक मिळाले होते.
1991	राजीव गांधी	1984 ते 1989 या काळात ते भारताचे नववे पंतप्रधान होते.
	सरदार वल्लभभाई पटेल	वल्लभभाई पटेल यांना भारताचे लोहपुरुष म्हटले जाते. ते भारताचे पहिले उपपंतप्रधान होते.
	मोरारजी देसाई	मोरारजी देसाई हे भारताचे सहावे पंतप्रधान होते. त्यांना निशान-ए-पाकिस्तान हा पाकिस्तानचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
1992	जे.आर.टी. टाटा	भारतातील पहिली एअरलाइन एअर इंडियाची स्थापना जेआरडी टाटा यांनी केली होती. टाटा मेमोरियल हॉस्पिटल, टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च, टाटा मोटर्स, टीसीएस, नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ अॅडव्हान्स्ड स्टडीज आणि नॅशनल सेंटर फॉर द परफॉर्मिंग आर्ट्स टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस यासह विविध संस्थांचे ते संस्थापक आहेत.
	मौलाना अब्दुल कलाम	मौलाना अबुल कलाम हे स्वतंत्र भारताचे पहिले शिक्षण मंत्री होते. त्यांचा जन्मदिवस ११ नोव्हेंबर हा राष्ट्रीय शिक्षण दिन म्हणून साजरा केला जातो.
	सत्यजित रे	सत्यजित रे यांना 1984 मध्ये दादासाहेब फाळके पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
1997	अरुणा सफअली	अरुणा असफअली यांनी भारत छोडो आंदोलनाला पाठिंबा दिला आणि 1958 मध्ये त्या दिल्लीच्या पहिल्या महापौर झाल्या.
	गुलझारीलाल नंदा	गुलझारीलाल नंदा दोन वेळा नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष आणि दोनदा देशाचे अंतरिम पंतप्रधान बनले (1964, 1966).
	डॉ. अब्दुल कलाम	एपी. जे. अब्दुल कलाम यांनी अंतराळ संशोधन, संरक्षण संशोधन आणि विकास प्रयोगशाळेसाठी भारतीय राष्ट्रीय समितीसाठी काम केले.
1998	एम.एस. सुब्बालक्ष्मी	एम एस सुब्बुलक्ष्मी हे रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार प्राप्त करणारे पहिले भारतीय संगीतकार आहेत. तिला या गाण्यांची राणी म्हणूनही ओळखले जाते.
	सी. सुब्रह्मण्यम	चिदंबरम सुब्रमण्यम यांचे हरितक्रांतीच्या क्षेत्रात मोठे योगदान आहे. त्यांनी मनिला आणि आंतरराष्ट्रीय मका आणि गहू संशोधन संस्था, आंतरराष्ट्रीय तांदूळ संशोधन संस्था यासाठी काम केले.
1999	प्रा.डॉ. अमर्त्य सेन	सेन यांनी नीतिशास्त्र आणि राजकीय तत्त्वज्ञान, सामाजिक निवड सिद्धांत, कल्याणकारी अर्थशास्त्र, विकास अर्थशास्त्र, निर्णय सिद्धांत, सार्वजनिक आरोग्य आणि लिंग अभ्यास यासह विविध विषयांवर संशोधन केले. त्यांना अर्थशास्त्रातील नोबेल मेमोरियल पारितोषिक (1998) देण्यात आले आहे.
	पं. रविशंकर	रविशंकर हे हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतातील सर्वात प्रसिद्ध प्रवर्तक मानले जातात.
	जयप्रकाश नारायण	जयप्रकाश नारायण हे समाजसुधारक स्वतंत्र कार्यकर्ते म्हणून ओळखले जातात. त्यांनी 1970 मध्ये “कोल क्रांती आंदोलन” किंवा “जेपी चळवळ” सुरू केली ज्याचा मुख्य उद्देश शोषक कॉंग्रेसला समूळ नष्ट करणे हा होता.
	गोपीनाथ बार्डोलोई	गोपीनाथ बार्डोलोई हे आसामचे पहिले मुख्यमंत्री (1946-50) होते.
2001	लता मंगेशकर	भारतातील लोक लता मंगेशकर यांना भारताची कोकिळा म्हणून ओळखतात. लता मंगेशकर यांना चित्रपट क्षेत्रातील भारतातील सर्वात मोठा पुरस्कार दादासाहेब फाळके पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
	उस्ताद बिस्मिल्ला खाँ	हिंदुस्थानी शास्त्रीय शहनाई वादनाला भारतीय संगीताच्या केंद्रस्थानी आणण्याचे श्रेय बिस्मिल्ला खान यांना जाते.
2008	पं. भीमसेन जोशी	भीमसेन जोशी हे हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत क्षेत्रातील आहेत.
2014	सी.एन.आर. राव	सी. एन. आर. राव यांनी सुमारे 1600 शोधनिबंध आणि 48 पुस्तके लिहिली आहेत. त्यांनी आण्विक रचना, रसायनशास्त्र, वर्णपटविद्या या क्षेत्रात काम केले आहे.
	सचिन तेंडुलकर	कसोटी क्रिकेटमध्ये 30,000 हून अधिक धावा करणारा सचिन हा एकमेव खेळाडू आहे आणि एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय सामन्यांमध्ये द्विशतक झळकावणारा पहिला खेळाडू आहे.
2015	पं. मदनमोहन मालवीय	मदनमोहन मालवीय यांनी अखिल भारतीय हिंदू महासभा (1906) आणि बनारस हिंदू विद्यापीठाची स्थापना केली.
	अटलबिहारी वाजपेयी	अटलबिहारी वाजपेयी हे त्यांच्या राजकीय बांधिलकीसाठी ओळखले जातात. त्यांनी 1996, 1998, 1999-2004 मध्ये तीन वेळा भारताचे पंतप्रधान म्हणून काम केले.
2019	प्रणव मुखर्जी	प्रणव मुखर्जी यांनी 2012 ते 2017 पर्यंत भारताचे 13 वे राष्ट्रपती म्हणून काम केले.
	भूपेन हजारिका	भूपेन हजारिका हे आसाममधील भारतीय पार्श्वगायक, संगीतकार, गीतकार, कवी, गायक आणि चित्रपट-निर्माते होते. त्यांना पद्मश्री (1977), संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार (1987), आणि दादासाहेब फाळके पुरस्कार (1992), पद्मभूषण (2001) ने सन्मानित करण्यात आले आहे.
	नानाजी देशमुख	नानाजी देशमुख हे भारतातील आघाडीचे समाजसेवक म्हणून ओळखले जातात. ग्रामीण स्वावलंबन, शिक्षण, आरोग्य या क्षेत्रात त्यांनी काम केले.

Bharat Ratna Award Winners List in Marathi

भारतरत्न पुरस्कारासंदर्भात इतर महत्वाच्या बाबी

सलग तीन वर्षे महाराष्ट्रातील व्यक्तींना भारतरत्न प्राप्त. 2001 – लता मंगेशकर, 2008 – भिमसेन जोशी, 2013-सचिन तेंडूलकर
आतापर्यंत तीन शास्त्रज्ञांना भारतरत्न प्राप्त सी.व्ही. रमण, अब्दुल कलाम, चिंतामणी नागेश रामचंद्रराव
1999 मध्ये सर्वाधिक चार व्यक्तींना भारतरत्न प्राप्त
सर्वाधिक भारतरत्न महाराष्ट्रातील व्यक्तींना.
2020 चा भारतरत्न पुरस्कार केंद्र सरकारतर्फे कोणालाही जाहीर करण्यात आला नाही.
2021 चा भारतरत्न पुरस्कार केंद्र सरकारतर्फे कोणालाही जाहीर करण्यात आला नाही.
1992 मध्ये सुभाषचंद्र बोस यांना जाहीर झालेला भारतरत्न पुरस्कार त्यांच्या नातेवाईकानी नाकारला.
1977 ते 1980, 1992 ते 1995 या कालखंडात या पुरस्कारावर बंदी घालण्यात आली.