संशोधन म्हणजे काय? – Sanshodhan Mhanje Kay
Table of Contents
संशोधन म्हणजे ज्ञानाची पातळी वाढवण्यासाठी एखाद्या विषयाचा पद्धतशीरपणे केलेला अभ्यास होय. यामध्ये सत्याची तपासणी, आधी सापडलेल्या तत्त्वांची पुष्टी, नवीन विषयाचा अभ्यास आदी प्रकार असतात.
संशोधनाचे प्रकार
संशोधनाचे अनेक प्रकार आहेत, जसे की:
- मूलभूत संशोधन: हे संशोधन नवीन ज्ञान निर्माण करण्यासाठी केले जाते.
- अनुप्रयुक्त संशोधन: हे संशोधन नवीन ज्ञानाचा व्यावहारिक वापर करण्यासाठी केले जाते.
- विश्लेषणात्मक संशोधन: हे संशोधन आधीच उपलब्ध असलेल्या माहितीचे विश्लेषण करण्यासाठी केले जाते.
- वर्णनात्मक संशोधन: हे संशोधन एखाद्या विषयाचे वर्णन करण्यासाठी केले जाते.
- प्रयोगात्मक संशोधन: हे संशोधन एखाद्या घटकाच्या परिणामांचे परीक्षण करण्यासाठी केले जाते.
संशोधनाचे महत्त्व
संशोधनाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे:
- ज्ञानाची पातळी वाढवणे: संशोधन नवीन ज्ञान निर्माण करते आणि त्यामुळे ज्ञानाची पातळी वाढते.
- समस्या सोडवणे: संशोधन समस्या सोडवण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
- विकासाला चालना देणे: संशोधन विकासाला चालना देते.
संशोधन ही एक महत्त्वाची प्रक्रिया आहे जी मानवी ज्ञान आणि प्रगतीसाठी आवश्यक आहे.
संशोधन पद्धती म्हणजे काय
संशोधन पद्धती म्हणजे संशोधनाच्या उद्दिष्टांचे साध्य करण्यासाठी वापरली जाणारी पद्धती. संशोधन पद्धतींमध्ये निरीक्षण, प्रयोग, प्रश्नावली, मुलाखत, केस स्टडी इत्यादींचा समावेश होतो.
संशोधन पद्धतींचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे केले जाते:
- उपलब्ध माहितीच्या स्वरूपानुसार:
- आधारभूत संशोधन: हे संशोधन नवीन ज्ञान निर्माण करण्यासाठी केले जाते. यामध्ये सर्वप्रथम एखाद्या विषयाची माहिती गोळा केली जाते आणि नंतर त्या माहितीचे विश्लेषण करून नवीन ज्ञान निर्माण केले जाते.
- अनुप्रयुक्त संशोधन: हे संशोधन नवीन ज्ञानाचा व्यावहारिक वापर करण्यासाठी केले जाते. यामध्ये आधीच उपलब्ध असलेल्या माहितीचा वापर करून समस्या सोडवण्यासाठी किंवा निर्णय घेण्यासाठी नवीन मार्ग शोधले जातात.
- संशोधनाच्या उद्दिष्टानुसार:
- वर्णनात्मक संशोधन: हे संशोधन एखाद्या विषयाचे वर्णन करण्यासाठी केले जाते. यामध्ये एखाद्या घटकाची वैशिष्ट्ये, त्याचे प्रमाण किंवा त्याचे वितरण यांचे वर्णन केले जाते.
- प्रयोगात्मक संशोधन: हे संशोधन एखाद्या घटकाच्या परिणामांचे परीक्षण करण्यासाठी केले जाते. यामध्ये एखाद्या घटकाच्या उपस्थिती किंवा अनुपस्थितीच्या परिणामांचे निरीक्षण केले जाते.
- संशोधनाच्या स्वरूपानुसार:
- कौटुंबिक संशोधन: हे संशोधन कुटुंबाच्या संरचने, कार्यप्रणाली आणि विकासावर केले जाते.
- सामुदायिक संशोधन: हे संशोधन एखाद्या विशिष्ट समुदायाच्या वैशिष्ट्ये, समस्या आणि विकासावर केले जाते.
- सांस्कृतिक संशोधन: हे संशोधन एखाद्या विशिष्ट संस्कृतीच्या वैशिष्ट्ये, मूल्ये आणि विश्वासांवर केले जाते.
सामाजिक संशोधन म्हणजे काय
सामाजिक संशोधन म्हणजे समाजातील घटकांची आणि प्रक्रियांची पद्धतशीरपणे माहिती गोळा करून आणि त्यांचे विश्लेषण करून माहिती मिळवणे. सामाजिक संशोधनात व्यक्ती, गट, संस्था आणि समाज यांचा समावेश होतो.
सामाजिक संशोधनाचे अनेक प्रकार आहेत, जसे की:
- जनसांख्यिकीय संशोधन: हे संशोधन समाजातील लोकांची संख्या, वय, लिंग, शिक्षण, व्यवसाय इत्यादी वैशिष्ट्ये मोजण्यासाठी केले जाते.
- सामाजिक-आर्थिक संशोधन: हे संशोधन समाजातील लोकांचे उत्पन्न, खर्च, मालमत्ता, बचत इत्यादी आर्थिक वैशिष्ट्ये मोजण्यासाठी केले जाते.
- सामाजिक-सांस्कृतिक संशोधन: हे संशोधन समाजातील लोकांच्या मूल्ये, विश्वास, वर्तन इत्यादी सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये मोजण्यासाठी केले जाते.
- सामाजिक-राजकीय संशोधन: हे संशोधन समाजातील लोकांचे राजकीय मत, वर्तन, सहभाग इत्यादी राजकीय वैशिष्ट्ये मोजण्यासाठी केले जाते.
सामाजिक संशोधनाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे:
- समाजाची समज वाढवणे: सामाजिक संशोधन समाजातील घटकांची आणि प्रक्रियांची माहिती प्रदान करते, ज्यामुळे समाजाची समज वाढण्यास मदत होते.
- समस्यांचे निराकरण करणे: सामाजिक संशोधन समाजातील समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी उपाययोजना विकसित करण्यात मदत करते.
- विकासाला चालना देणे: सामाजिक संशोधन समाजाच्या विकासाला चालना देण्यासाठी मदत करते.
सामाजिक संशोधनाची वैशिष्ट्ये
सामाजिक संशोधनाची वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- पद्धतशीर: सामाजिक संशोधन पद्धतशीर पद्धतीने केले जाते. यामध्ये संशोधनाच्या उद्दिष्टांचे स्पष्टपणे निर्धारण केले जाते, संशोधन पद्धतींची निवड आणि अंमलबजावणी केली जाते, आणि संशोधन परिणामांचे विश्लेषण आणि सारांश केले जाते.
- सामाजिक: सामाजिक संशोधन समाजातील घटकांची आणि प्रक्रियांची माहिती गोळा करण्यासाठी केले जाते. यामध्ये व्यक्ती, गट, संस्था आणि समाज यांचा समावेश होतो.
- उद्दिष्टपूर्ण: सामाजिक संशोधन काही विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी केले जाते. हे उद्दिष्टे संशोधनाच्या सुरुवातीला स्पष्टपणे निर्धारण केले जातात.
- प्रासंगिक: सामाजिक संशोधन समाजातील वास्तविक समस्या आणि परिस्थितींशी संबंधित असते. यामुळे संशोधनाच्या परिणामांचा समाजावर सकारात्मक परिणाम होऊ शकतो.
- मूल्यांकनक्षम: सामाजिक संशोधनाचे परिणाम मूल्यांकन केले जाऊ शकतात. यासाठी संशोधन पद्धती, संशोधन परिणाम आणि संशोधनाचे महत्त्व यांचा विचार केला जातो.
सामाजिक संशोधनाची काही विशिष्ट वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- सामाजिक संशोधन बहुआयामी असते. यामध्ये एकाच वेळी अनेक घटक आणि प्रक्रियांचा विचार केला जातो.
- सामाजिक संशोधन जटिल असते. समाजातील घटक आणि प्रक्रिया जटिल असतात, त्यामुळे सामाजिक संशोधन देखील जटिल असते.
- सामाजिक संशोधनमध्ये मानवी मूल्ये आणि विश्वास यांचा विचार केला जातो. कारण समाज हा मानवी मूल्ये आणि विश्वासांवर आधारित असतो.
सामाजिक संशोधन ही एक महत्त्वाची प्रक्रिया आहे जी समाजाची समज वाढवण्यासाठी, समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आणि विकासाला चालना देण्यासाठी मदत करते.
संशोधन आराखडा म्हणजे काय
संशोधन आराखडा म्हणजे संशोधनाची योजना. हा आराखडा संशोधनाच्या उद्दिष्टे, पद्धती, सामग्री आणि निष्कर्ष यांचा समावेश करतो. संशोधन आराखडा तयार केल्याने संशोधनाची दिशा स्पष्ट होते आणि संशोधनाचे यशस्वीरित्या पूर्ण करण्यास मदत होते.
संशोधन आराखड्याचे मुख्य भाग खालीलप्रमाणे आहेत:
- परिचय: या भागात संशोधनाचा विषय, उद्दिष्टे आणि महत्त्व यांचा समावेश होतो.
- सामग्री: या भागात संशोधनात वापरण्यात येणाऱ्या साहित्याचा आणि माहितीचा समावेश होतो.
- पद्धती: या भागात संशोधनात वापरण्यात येणाऱ्या पद्धतींचा समावेश होतो.
- निष्कर्ष: या भागात संशोधनाच्या परिणामांचे सारांश केले जाते.
संशोधन समस्या म्हणजे काय
संशोधन समस्या म्हणजे संशोधनाच्या उद्दिष्टांच्या आधारे निर्माण होणारी एक प्रश्न किंवा समस्या. संशोधन समस्या ही संशोधनाची दिशा निश्चित करते.
संशोधन समस्यांचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे केले जाते:
- स्वरूपानुसार:
- वर्णनात्मक समस्या: या समस्या एखाद्या विषयाचे वर्णन करण्यासाठी असतात.
- कारण-कार्य समस्या: या समस्या एखाद्या घटकाच्या परिणामांचे परीक्षण करण्यासाठी असतात.
- प्रमाणाच्या आधारे:
- सामान्य समस्या: या समस्या सर्व लोकांसाठी लागू असतात.
- विशिष्ट समस्या: या समस्या विशिष्ट लोकांसाठी लागू असतात.
संशोधन समस्या तयार करताना खालील मुद्द्यांचा विचार केला पाहिजे:
- समस्येचे स्पष्टीकरण: समस्या स्पष्टपणे आणि संक्षिप्तपणे मांडली पाहिजे.
- समस्येचे महत्त्व: समस्याचे महत्त्व स्पष्टपणे मांडले पाहिजे.
- समस्येचे सोडवणे शक्य आहे का: समस्याचे सोडवणे शक्य आहे का याचा विचार करणे आवश्यक आहे.
संशोधन समस्या ही संशोधनाची सुरुवात आहे. संशोधन समस्या स्पष्ट आणि महत्त्वाची असेल तर संशोधन यशस्वी होण्याची शक्यता वाढते.
पुढे वाचा: